PHẠM DUY VÀ LỜI CA LẮNG ĐỌNG: Bé Ca, chương khúc dành cho tuổi thơ

Bé Ca, chương khúc dành cho tuổi thơ

Bé ca là một trong những chương khúc được Phạm Duy sáng tác trong nhiều năm. Theo tác giả, việc soạn những bài hát đi từ những bài đồng dao cổ (tức bé ca của thuở xưa), đến việc soạn ra những bài hát mới cho trẻ em, dựa vào sự trong sáng của đồng dao, loại ca này được đặt tên là bé ca. Như vậy, có thể nói Bé ca là chương khúc dành cho tuổi thơ.

Nói đến tuổi thơ là nói đến lứa tuổi lứa tuổi từ khi sinh ra đến tuổi thiếu niên. Nhiều người, khi đã trưởng thành mới thấy tuổi thơ là lứa tuổi đẹp nhất của đời người. Tuổi thơ đẹp nhất vì có niềm vui ngây thơ và mơ ước trong sáng. Và niềm vui, mơ ước của tuổi thơ được Phạm Duy viết trong chương khúc Bé ca.

Trước hết ta bắt gặp niềm vui ngây thơ của lứa tuổi này.

Niềm vui gần gũi nhất, có lẽ là niềm vui gắn với những người trong gia đình, thân tộc. Một bài hát vui kể chuyện đứa bé bắt được con công. Đem biếu ông, ông cho con gà; đem biếu bà, bà cho quả thị; đem biếu chị, chị cho quả chanh; đem biếu anh, anh cho chim tu hú; đem biếu chú, chú cho buồng cau. Nhưng ai ngờ cô chú đánh nhau, chú bé hoảng sợ, nghe lời mợ trả lại buồng cau, xin mọi người hòa với nhau… Quả là, có gì vui bằng sau lúc nông nhàn, những người thân trong gia đình nghe trẻ hát. Hát vui là chính. Vui với những gì mình đang có:

Buồng cau, buồng cau trả chú

Tu hú, tu hú trả anh

Quả chanh, quả chanh trả chị

Quả thị, quả thị trả bà

Con gà, con gà trả ông

Nghe không, nghe không chú bé…

Lấy lại con công, chú bé lấy lại con công

Giữ chặt con công, chú bé giữ chặt con công

Giữ chặt con công, chú bé giữ chặt con công.

(Chú Bé Bắt Được Con Công – Bé ca 04)

Còn đây là niềm vui giản đơn, niềm vui thực tế đối với trẻ nhỏ. Có khác chi chuyện Phú Ông muốn đổi từ ba bò chín trâu, đến ao sâu cá mè, rồi từ bè gỗ lim, đến con chim đồi mồi để lấy cái quạt mo của thằng Bờm. Nhưng Bờm chỉ lắc đầu, cho đến khi được đổi lấy nắm xôi thì Bờm cười. Chỉ cần nắm xôi, chỉ cần có cái bỏ bụng ăn chơi là vui rồi. Tức cười với bài hát được Phạm Duy phóng tác theo bài Thằng Bờm:

Thằng Bợm, thằng Bợm có cái quạt mo

(Phù phu) Phú Ông, Phú Ông muốn đổi (ý)

Ba bò chín trâu, Bợm chỉ lắc đầu.

Thằng Bợm, thằng Bợm nó chỉ lắc đầu

(Phù phu) Phú Ông, Phú Ông muốn đổi (ý)

Ao sâu cá mè, Bợm chỉ nín khe…

(Thằng Bợm – Bé ca 05)

Theo Phạm Duy, năm 1998, hãng sản xuất video Thúy Nga có nhờ tác giả soạn một tiết mục ca múa cho bài “Thằng Bờm” do hai ca sĩ Ái Vân và Kiều Hưng biểu diễn. Và tác giả lại có thêm một phiên bản khác cho bài ca dao cổ này, lấy chủ đề là sự giàu có và sự thanh nhàn. Bài này cũng là bài số 05 trong một video của chương khúc Bé ca và được nhiều người yêu thích bởi giai điệu rộn ràng, tươi vui. Đây là phần cuối của bài hát:

Hà ha ha ha ha ha

Thằng Bờm đổi lấy cái quạt mo

Quạt này đổi lấy nắm xôi

Phú Ông phe phẩy cái quạt này

Phú Ông vui với cái quạt này

Cả hai vui quá ha ha!

Nắm xôi vui đời Bờm ha ha!

Cả hai vui quá ha ha!

Phú Ông vui quạt này ha ha!

(Thằng Bờm)

Quả là vui cho Phú Ông và cả Bờm. Phú Ông vui vì có quạt phe phẩy. Bờm vui vì có nắm xôi chắc bụng. Chẳng ai bị thiệt. Và đối với trẻ thơ thế là vui rồi!

Với tuổi thơ, còn gì vui bằng được sống hòa mình cùng thiên nhiên, hòa mình cùng cây cỏ, đất trời, sông suối, núi đồi. Làm sao quên được những lần cắm trại, được tham gia nhiều trò chơi, được đốt lửa trại, múa quanh vòng, hát bài ca yêu thương! Qủa là tuyệt vời với tuổi thơ bởi “vui sướng và tự do, tín ngưỡng đơn giản của tuổi thơ” (William Wordsworth). Và đâu dễ gì quên những lần dã ngoại cùng bạn bè, thầy cô, ba mẹ về miền thôn dã, nghe tiếng gà le te gáy, nghe ếch ồm ộp oang oang, đi qua cầu tre, đi vô vườn dừa, nhìn bao vườn chuối...! Những gì gắn với miền thôn dã ấy hóa thành vườn đời, và lòng trẻ thơ như ươm hoa cỏ, như ươm cây kết trái:

Hầy hồ. Hây hô. Hấy hố

Ta đi trong vườn đời

Hây hô hây hô hây hô

Lòng mình ươm cây kết trái

Ươm hoa ươm cỏ dại

Hây hô hây hô hây hô

Ngọt nhạt hay chua cũng khoái

Ta yêu khu vườn này

Hây hô hây hô hây hô

(Dã Ca – Bé ca 12)

Tuổi thơ ở thôn quê, vào cái thuở chưa có điện, chưa có ti vi, chưa có công viên với những trò chơi giải trí, chưa có internet, chưa có các YouTube v.v… thì có gì ngoài những trò chơi dân gian như bịt mắt bắt dê, chơi ô quan, nhảy lò cò… Còn ban đêm tụ tập cùng nhau nghe kể chuyện, rồi ca hát. Nhất là vào những đêm trăng vui thật là vui. Nhiều khi dưới trăng, đi thì thấy trăng đi theo. Dừng lại, thấy trăng dừng lại. Chạy, thấy trăng chạy theo. Trăng gần gũi, thân tình quá đỗi. Tuổi thơ nào quên được lời ca khi trăng xuống chơi cùng trần thế:

Ông trăng xuống chơi cây cau thì cau sẽ cho mo

Ông trăng xuống chơi học trò thì học trò cho bút

Ông trăng xuống chơi ông bụt thì ông bụt cho chùa

Ông trăng xuống chơi nhà vua thì nhà vua cho lính

Ông trăng xuống chơi đền thánh thì cụ chánh cho mõ…

(Ông Trăng Xuống Chơi – Bé ca 03)

Nhiều đêm nhìn lên bầu trời, thấy vệt mờ mờ như cây cổ thụ ở trên mặt trăng, trẻ thơ tưởng tượng có Chú Cuội ngồi gốc cây đa, có Chị Hằng ở trên cung quảng cùng với những câu chuyện có tự ngàn xưa. Còn trong Bé ca, Phạm Duy kể chuyện Thằng Cuội vì yêu Chị Hằng nên lên tới mặt trăng. Từ khi Cuội đi, làng xóm thương nhớ Cuội. Và Cuội cũng nhớ quê nhà khôn nguôi. Chị Hằng biết Cuội khó thoát tình với quê nhà nên cho “trần gian một tháng đôi lần trăng chiếu tròn cao”. Những khi trăng tròn sáng khắp trời Nam, trẻ thơ nhìn lên trăng chờ xem Chú Cuội. Thấy bầy chim nhỏ bay đêm, trẻ thơ hỏi đàn chim, là cớ sao chẳng thấy Chú Cuội, Chị Hằng. Thương tình trẻ thơ ngây, đàn chim trả lời:

Từ ngày có hỏa tinh bay

Bay có ba ngày lên tới mặt trăng

Ố tang tình tang! Ố tang tình tình!

Cuội đành đem chị Hằng Nga

Tìm xứ xây nhà không biết ở đâu?

Ố tang tình tang! Ố tang tình tình!

(Một Đàn Chim Nhỏ – Bé ca 02)

Câu chuyện kể bằng lời ca tiếng hát như thế mới vui. Vui mà lý giải được khi có hỏa tinh, phi thuyền vào vũ trụ, vỡ lẽ trên mặt trăng làm gì có Chú Cuội, Hằng Nga, bởi họ tìm xứ khác xây nhà rồi, giờ biết họ ở đâu?

Đối với tuổi thơ, vui nhất và dễ gì quên được là Tết Trung Thu! Làm sao quên được tiếng trống ếch vang dồn; làm sao quên được những lần rước đèn đi khắp làng thôn, phố thị; làm sao quên được hình ảnh ông địa, ông lân múa theo nhịp trống. Và làm sao quên được tiếng cười vui, hát ca trong ngày hội trăng rằm:

Kìa trăng sáng ngời

Đêm rằm Trung, Trung (ứ ư ư) Thu.

Đời vui trống ròn

Tiếng ca lẫy (ý y y) lừng

Từ ngõ ngách làng

Đèn đuốc rước triền miên

Bao người đóng góp

Vui chung một (ư ừ ư) miền

(Em Bé Quê – Bé ca 01)

Trong Em Bé Quê, niềm vui của trẻ thơ đâu chỉ là ngày hội rước đèn Trung Thu. Niềm vui của trẻ thơ còn có trong từng ngày khi bé giúp cha mẹ, gia đình, khi bé tranh thủ học. Chỉ có thương gia đình, thương cha mẹ mới thấy việc chăn trâu không cực nhọc, là dịp vừa vui thú cùng đồng quê, đồi cỏ, là dịp cưỡi trâu bày tập trận, nghêu ngao hát cùng cây cỏ, ruộng nương, nhưng vẫn không quên học bài:

Ai bảo chăn trâu là khổ

Chăn trâu sướng lắm chứ

Ngồi mình trâu, phất ngọn cờ lau

Và miệng hát nghêu ngao

Vui thú không quên học đâu

Nằm đồi non gió mát

Cất tiếng theo tiếng lúa đang reo

Em đánh vần thật mau…

Chương khúc Bé ca còn thể hiện mơ ước của tuổi thơ. Mơ ước ở trong chương khúc này gồm có mơ mộng và ước mong, ước muốn.

Nói đến tuổi thơ là nói đến lứa tuổi mộng mơ. Không có mơ mộng thì tuổi thơ chỉ là chuỗi những ngày sống trong vô vị. Tuổi thơ có mơ mộng mới khơi mở tâm hồn, để rồi khi lớn lên tâm hồn mới thăng hoa. Con người có mơ mộng thì mới đáng yêu. Cũng vậy, tuổi thơ có mơ mộng mới dễ thương, mới gây cho người khác cái nhìn cái nhìn thiện cảm.

Trong Bé ca, hình ảnh tuổi thơ đầy mơ mộng trong sáng là hình ảnh của em bé vào một sáng mùa Xuân, bên ngôi nhà xanh, trên đồi cỏ, ôm đàn dịu dàng ngây thơ:

Có phải bé là những giọt sương trong?

Ngủ trên bông cỏ, ở giữa cánh đồng

Có phải bé là, là nai mắt ngọc

Tay bé vụng về như tuổi bé không?

(Bé, Cây Đàn, Ngôi Nhà Xanh, Đồi Cỏ – Bé ca 09)

Còn đây là mộng mơ của một bé trên đường đi học. Bé được anh chở đến trường bằng xe đạp từ lúc bình minh mới lên. Rời xóm nhỏ, qua những con đường vòng quanh, ra tới công viên, đường đông đúc những người qua lại. Ngồi trên xe, bé nói huyên thuyên, bé kể chuyện cổ tích thần tiên cho anh nghe. Khi lên con dốc nghiêng nghiêng, người anh cố sức đạp. Thế mà, bé lại xin dừng lại để hái hoa:

Xe lăn bon bon chuông bấm kính coong

Đang đi em xin ngừng lại gốc xoan

Cho em giơ tay em hái hoa đẹp

(Đưa Bé Đến Trường – Bé ca 08)

Tuổi thơ, nhất là tuổi dậy thì, lớn chẳng ra lớn, nhỏ chẳng ra nhỏ. Chỉ có mơ mơ mộng mộng những chuyện đâu đâu. Rất nhạy cảm với những việc chung quanh. Chỉ cần một chút gió, một chút nắng cũng làm xao lòng bé. Chỉ có chút khói vương trong một lần đốt lá cũng làm bé mộng, bé mơ về những kỷ niệm xa xôi có mẹ có cha, có bóng dáng quê hương thanh bình với hình ảnh những cô gái quay tơ, với những cánh đồng ngạt ngào hương lúa, với hình ảnh bến nước, con đò cùng câu hát dân ca:

Bến nước đêm xưa, chuyến đò neo ngủ

Một bài dân ca ấm lòng quê cũ

Ngọt ngào lời ru, mối tình ngàn xưa

Đốt lá trên sân, khói mờ cay tỏa

Nước mắt rưng rưng, anh nhiều mắc cở

Ngọn lửa làm anh mắt mờ thương nhớ

Chỉ làm cho em má hồng đẹp thêm.

Khói, khói lên nhỏ nhoi

Khói lên nhẹ hơi, khói lên lả lơi

Khói, khói lên đầy vơi

Khói lên tả tơi, khói lên mù khơi

Khói, khói lên đẹp ngời

(Đốt Lá Trên Sân – Bé ca 07)

Trong chương khúc Bé ca ta còn bắt gặp ước mong, ước muốn của tuổi thơ. Ước mong, ước muốn ấy là mong trong tiếng đàn của anh không còn niềm đau, nỗi buồn thương tang tóc nơi quê nghèo; muốn tiếng đàn không còn âu sầu, nghẹn ngào bởi những cuộc chia ly. Ước mong, ước muốn ấy còn là muốn tiếng cười của em hòa với trời xanh, hòa với ánh sáng lành của vũ trụ; mong tiếng cười của em chứa bao ân tình, tái sinh Niềm Tin hòa trong tình yêu của mẹ cha, tình thương của đồng bào, giao hòa muôn lòng yêu thương không còn thù hận. Ước mong, ước muốn ấy cứ mãi theo cùng tuổi thơ vừa lớn:

(EM) Ôi tiếng đàn của anh, xin vẫn chẳng hề quên

Những oái oăm về trên non nước ta ngoan hiền

Ôi tiếng đàn của anh, xin vẫn chứa ưu phiền,

Nhưng cũng xin được vơi, vơi bớt chút oan nghiệt

(ANH) Ôi tiếng cười của em, xin vẫn cứ cười vang lên

Ôi tiếng cười của em, xin vẫn mãi mãi êm đềm

Ôi tiếng cười của em trong những tiếng anh đàn

Ôi tiếng đàn của anh trong tiếng cười của em

(HÁT CHUNG) Ôi tiếng lòng của ta, của đôi ta!

(Trong Tiếng Đàn Của Anh, Trong Tiếng Cười Của Em – Bé ca 10)

Trong bài Bé Bắt Dế – Bé ca 06, Phạm Duy hát cho bé nghe, bé biết là, nếu bắt dế về thì chỉ cho nó hát, chứ đừng cho nó đá nhau là phải tình, phải tội. Nghe bài hát này, tôi lại nghĩ đến hình ảnh chú Dế Mèn trong truyện “Dế Mèn Phiêu Lưu Ký” của Tô Hoài. Trong bước đường phiêu lưu của mình, Dế Mèn đã đi nhiều nơi, gặp nhiều loài, thấy cuộc sống muôn màu muôn vẻ; nhiều phen gặp gian nan, nguy hiểm, nhưng Dế Mèn vẫn không nãn chí. Cuối cùng, Dế Mèn ngộ ra là “ai cũng có lòng tốt, ai cũng muốn làm ăn yên ổn” nên Dế Mèn kêu gọi “muôn loài cùng nhau kết nghĩa” và nhiều loài nhiệt tình hưởng ứng.

Còn hình ảnh con dế trong bài hát Bé Bắt Dế có khác chi hình ảnh đứa trẻ vừa mới lớn, sống ở thôn quê, vì chiến tranh nên phải tản cư ra thành phố, sống cuộc sống ăn nhờ ở đậu. Hình ảnh đứa trẻ quê ấy ở nhà bé, xem ti vi thấy phi thuyền lên tận mặt trăng, nó khen con người quả là giỏi giang, nhưng chê con người còn cường bạo, thiếu tình thương. Qua lời bài hát, hình ảnh đứa trẻ quê ấy mang dáng dấp chú Dế Mèn với ước mong, ước muốn cao đẹp vì một thế giới hòa bình:

A! Này bé! Thôi nhé, dế còn phải đi

Đi hát câu vè trên nẻo đường xa

Đi tới quê mẹ nối lại tình cha

Và ca hát câu giải hòa.

Mong muốn của tuổi thơ cũng như bao người là được sống an vui trong cảnh nước nhà thái bình. Mong muốn ấy là khát vọng bao đời của người dân Việt, trong đó có tuổi thơ. Một bài Bé ca khác mượn hình ảnh con chim cất tiếng yêu thương chào đón Việt Nam hòa bình như là tiếng lòng của tuổi thơ nước Việt:

Một con chim nhỏ trên cành yêu thương

Cất tiếng ca đêm Việt Nam vô thường

Nhựa Hòa Bình loang nhành khô héo xuống

Mưa Hòa Bình gột tóc Mẹ sau gương

(Một Con Chim Nhỏ Trên Cành Yêu Thương – Bé ca 11)

Có thể nói rằng, chương khúc Bé ca đã đi vào lòng người yêu nhạc. Xin cảm ơn nhạc sĩ Phạm Duy đã cống hiến những gì đẹp nhất cho tuổi thơ. Hy vọng rằng những bài hát trong chương khúc này còn sống mãi với tuổi thơ Việt Nam.