Đôi điều cảm nhận về Dị Khúc Bích Khê
Giữa rừng thơ Việt, Phạm Duy đã chọn và
phổ nhạc, dựa vào lời thơ của thi sĩ Bích Khê được mang tên là Dị Khúc Bích Khê, gồm có 10 bài. Đó là Bích Khê Nghê Thường, Huế Đa Tình, Tranh Lõa
Thể, Mơ Tiên, Hoàng Hoa, Thi Vị, Tôi Chết Rồi Tiếng Nói Như Châu, Sầu Lãng Tử, Tỳ
Bà và Một Cõi Trời.
Trước hết, Phạm Duy chọn cái lạ thường của
Bích Khê để phổ nhạc. Đối với bài Tỳ Bà,
Phạm Duy đã chọn phổ nhạc vì ông cho rằng bài này rất khác thường (lời thơ
không dùng âm trắc mà dùng toàn âm bằng), và cũng vì như Hàn Mặc Tử nhận xét: “Ở
địa hạt huyền diệu, ta thấy thi nhân chú trọng về âm thanh và màu sắc. Trong
khi nói đến nhạc, thi nhân nghĩ ngay đến những cung cầm chơi vơi, vần điệu rung
động cả không gian… và nhạc lúc bấy giờ cũng không còn là nhạc nữa. Nó đã bay
ra hương, ra hoa, ra thơm, ra mát, ra ngọt, ra ngào, ra gì mê tơi run rẩy hay
âm thầm nức nở lanh lảnh như giọng cười mơn man như ân tình đòi hỏi... Đây là cả
một trời yêu thương da diết một trời tương tư, trời âm hưởng buồn não, buồn nề…”:
Vàng sao nằm
im trên hoa gầy
Tương tư
người xưa thôi qua đây
Ôi! Nàng
năm xưa quên lời thề
Hoa vừa đưa
hương gây đê mê…
Một bài thơ khác của Bích Khê cũng toàn
âm bằng được Phạm Duy phổ nhạc với ca từ mang ý nghĩa ẩn dụ, tượng trưng:
Đây mùa
Hoàng Hoa, mùa Hoàng Hoa
Đông nam
mây đùn nơi thành xa…
………………………………………..
Ai xây bờ
xanh trên xương người?
Ai xây mồ
hoa chôn đời tươi?
(Hoàng Hoa)
Cái lạ thường ấy trong một bài khác là
lưu ly, mã não, xà cừ, san hô, hổ phách, trân châu…, những thứ tôn quý được nói
trong Kinh Thánh, Sách Phật. Và, giờ được ngợi ca trong Bích Khê Nghê Thường:
Thủy tinh
ai để trong hồn gương đó
Không gian xà cừ hay là san hô?
…………………………………………
Ôi ngọc thạch
đây hay trân châu đó
Là mã não
hay là hổ phách đây…
Chọn thơ của Bích Khê để phổ nhạc, Phạm
Duy đồng cảm, hiệp thông với Bích Khê. Sự đồng cảm, hiệp thông ấy có cả “cái nó”,
“cái siêu tôi” và “cái tôi” của cả hai người.
Nghe Dị Khúc Bích Khê, “cái nó”
(The Id), “cái siêu tôi” (The Superego), và “cái tôi” (The
Ego) như hòa quyện cùng nhau, được ngợi ca bởi lòng cuồng si, đắm đuối:
Hai vú
nàng! Ôi, hai vú nàng! Chao ôi!
Cho tôi nút
một dòng sâm ngọt lộng…
Ôi, lồ lộ một
tòa hoa nghiêm động!
Tôi run run
hãm lại cánh hồn si
Ồ hai tay
rơi chén ngọc lưu ly
Ồ hai chân
nở màu sen ẻo lả
Cho tôi
nàng. Ôi, cho tôi nàng! Cho tôi nàng, tất cả…
(Tranh Lõa Thể)
Còn đây là lời ngợi ca sự hòa điệu ái
tình giữa cõi hư - cõi thực, hòa điệu giữa âm - dương, hòa điệu cõi người - cõi
tiên. Ái tình như thăng hoa trong lời ca tiếng nhạc, hồn mê luyến đắm tình
trong cõi chiêm bao:
Hồn tôi mất
cả đồng trinh, a ha mê luyến
A ha mê luyến
những hình tiên nga, những hình tiên nga
Bao, bao giờ
cho mộng nở hoa, cho mộng nở hoa
Bao giờ
xuân chin, nõn nà trên môi
Để tôi đi
cướp mây trời,
Vén ra cho
thấy một vài nường tiên
Ô hay hồn
đã say nghiền
Đã nư khoái
lạc, trong miền chiêm bao
Trong miền
chiêm bao…
(Mơ Tiên)
Miền chiêm bao ấy là cõi mơ, là cõi siêu
thực, là cõi hòa điệu giữa anh và em, giữa sự sống và cái chết. Chẳng là gì cả
khi cuộc đời phi lý, khi thiên tài như giấc mộng, khi “không bất động sản nào
vĩnh viễn đáng giá bằng nấm mộ” (Mark Twain), khi cái chết thăng hoa:
Tôi chết rồi,
tiếng nói như trân châu
Ánh sắc nào
phương phi rất nhiệm màu
Quyện tình
tôi trong mắt ước đê mê
Tôi mơ màng
kết hiệp ở chiêm bao
(Tôi
Chết Rồi Tiếng Nói Như Châu)
Nói tới tình yêu đôi lứa là nói đến sự
hòa điệu của hai tâm hồn. Tình yêu có thể thăng hoa nơi thiên đường, nhưng cũng
có thể đớn đau chốn địa ngục, dằn vặt nơi trần gian. Ai đã từng yêu, chắc hẳn
thấy tình yêu ở cả trần gian, địa ngục và thiên đường. Có khác chi tình yêu hòa
điệu giữa “cái tôi” (The Ego) với “cái nó” (The
Id) và “cái siêu tôi” (The Superego):
Đừng có ngớp,
tôi mời anh cứ bước
Qua nơi này
là trần gian cách xa
Đừng có khiếp, địa ngục với thiên đường
Lùa hết trọi
vào trong khung cửa ngọc
Trời tôi rộng
mịn màng hơn suối tóc
Ngả ngớn
trong hương xạ ngợp hương thần…
(Một Cõi Trời)
“Sinh thời, Phạm Duy chưa từng gặp Bích
Khê. Vậy mà, nhạc sĩ tài hoa này cứ khăng khăng xem thi sĩ bạc mệnh ấy là tâm
giao. Thế mới thấy, tri kỷ đôi khi không hẳn cần đến một tiếng đàn” (Nguyễn Khắc
Ngân Vi). Quả vậy, không cần đến một tiếng đàn mà Phạm Duy vẫn rung cảm tiếng
nhạc trong thơ của Bích Khê:
Đàn rụng tiếng,
rụng tiếng
Người yêu,
người yêu đi rồi, người yêu đi rồi!
………………………………………
Đàn im tiếng,
không tiếng, không tiếng
Đêm vàng
rơi, đêm vàng rơi, đêm vàng rơi
Đàn bẻ
phím, bẻ phím, người yêu… chết rồi!!!!
(Thi Vị)
Rõ là Phạm Duy và Bích Khê, dù hai người
chưa gặp nhau, nhưng đã là tâm giao của nhau. Tới cái buồn cũng hiểu nhau, và
hiểu cả cái chết của nhau. Đọc thơ của người thơ hóa ra là lời hát của người soạn
nhạc.Và nghe nhạc tưởng như nghe thơ:
Đời du lãng
buồn như cổ độ
Khóc lóc
ngây thơ tóc bạc chẳng hay
Lòng người
du lãng buồn hơn cổ độ
Chết đi rồi
máu vẫn cuồng say…
(Sầu
Lãng Tử)
Trong Dị Khúc này, có một bài giữa thơ và
nhạc hòa quyện, nương vào nhau với lời thơ mượt mà, với giai điệu lắng sâu, đi
vào lòng người. Viết về xứ Huế như thế dễ có mấy ai?
Thu về lạnh sắc
tà dương
Hoàng cung chừng
đã mùi hương bay dồn
Thuận An khuất
bóng hoàng hôn
Gió bao giờ
thổi lại hồn trường giang, hồn trường giang
Hò ơ ơ ớ ơ ơ
ơ hò - Hò ơ ơ ớ ơ ơ ơ hò
Nơi đây rung
đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm
dặm đàng nhạt xanh
Nơi đây rung
đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm
dặm đàng nhạt xanh
Dòng Hương in
gái nguyên lành
Lá thuyền du
khách thanh thanh tiếng đờn
Vỹ Dạ thôn!
Ôi Vỹ Dạ thôn! Ôi Vỹ Dạ thôn!
Biếc che cành
trúc, không buồn mà say
Non xa trăng đã tròn đầy
Em ơi để mặc
lòng ngây lên mùa.
(Huế Đa Tình)
Ở tuổi 90, Phạm Duy mới hoàn thành Dị Khúc Bích Khê, dù trước đó – năm 1949
– ông đã phổ nhạc bài thơ Tỳ Bà của
thi sĩ Bích Khê. Xin mượn lời của Phạm Duy nói về Dị Khúc này: “Nửa thế kỷ qua
đi, vào năm 2010, tôi được gặp người cháu của thi sĩ (là ông Lê Quốc Ân) và tôi
được dẫn đi vào cõi thơ Bích Khê. Trong một năm trời, từ năm 2010 đến 2011, tôi
đọc hầu hết những gì người ta viết về thi sĩ tài ba mệnh yểu này và cuối cùng,
tôi hoàn tất 10 bài mà tôi gọi là Hợp
Khúc Bích Khê hay là Dị Khúc Bích Khê
(Tôi cho rằng thơ Bích Khê rất bình dị nhưng so với thời gian nó được sinh ra,
nó không giống ai cả nên người ta phải dùng những danh từ thần thánh để chỉ định
nó)… Đây là một thứ suy nghĩ về thơ Bích Khê (Meditations On Bích Khê Poetry) của tôi bằng âm nhạc”.
Hy vọng rằng Dị Khúc Bích Khê mãi được cất lên giai điệu: Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê/ Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê… (Bích
Khê Nghê Thường).